Экстремистік және террористік бағыттағы мәтіндерге сот тарапынан дінтанулық және психологиялық-филологиялық кешенді зерттеу жүргізудің өзектілігі
Экстремистік және террористік бағыттағы мәтіндердің таралуының алдын алу үшін сапалы талдау мен сараптама жүргізу маңызды. Алайда сараптама қорытындысының сапасын арттыру үшін ең алдымен өндіріс барысында орын алуы ықтимал мәселер мен методикалық база әрқашан жетілдіріліп отыруы қажет. Ал, экстремистік және террористік бағыттағы мәтіндер көп жағдайда дінтанулық және психологиялық-филологиялық зерттеу арқылы талданады. Сондықтан экстремистік және террористік бағыттағы материалдарға дінтанулық және психологиялық-филологиялық кешенді зерттеудің өзектілігі басым. Бұл жазбамыз дінтанулық және психологиялық-филологиялық зерттеудің экстремистік және террористік материалдарға зерттеу жүргізуің негізгі мәселелері мен оны дамытуыға үлес қосуды мақсат етеді. Осы мақсатқа жету үшін шетелдік және отандық зерттеушілердің еңбектеріне шолу жасалып, сараптама өндірісі барысында қиындық туындатуы мүмкін әдістемелік мәселелерді талдайды. Зерттеу барысында салыстырмалы дінтанулық және лексика-семантикалық тәсілдер қолданылды. Қойылған мақсат пен міндеттерді орындау үшін келесі бөлімдер қамтылды: кіріспе; негізгі; қорытынды. Экстремистік және террористік бағыттағы әдебиеттерге қатысты зерттеулер шетелдік және отандық зерттеушілер тарапынан жүргізілген. Зерттеушілердің еңбектері мен әдебиеттерді тақырыпқа қатыстылығына қарай топтастырсақ бірінші психологиялық-филологиялық және дінтанулық методика мен мәселелерді қарастыратын еңбектер, екінші топқа экстремистік және террористік мазмұндағы материалдарды талдауға бағытталған еңбектер. Сонымен бірінші топқа шетелдік зерттеуші Шерил Прентис пен әріптестерінің «Analyzing the semantic content and persuasive composition of extremist media: A case study of texts produced during the Gaza conflict» (Экстремистік БАҚ-тың мағыналық мазмұны мен сендіргіш құрамын талдау: Газа қақтығысы кезінде шығарылған мәтіндердің жағдайларын зерттеу) атты мақаласында «content coding system» (контент кодтау жүйесі) және «corpus-linguistic technique» (корпус лингвистикалық техника) әдістері арқылы таяу шығыс аумағындағы діни топтардың конфликтілік тілдік ерекшелігін талдауға тырысқан [1, p. 61]. Зерттеуші осы екі талдау түріне қатысты «әр түрлі тәсілді қолдану арқылы талдау террористік медиа кеңістіктегі фактілерді түсінуге, сол сияқты террористік ақпараттарды жинақтауға мүмкіндік береді» деп қорытындылайды [1, 61 б.]. Келесі бір еңбек Кей Л. О’Халлоран мен әріптестерінің «Interpreting text and image relations in violent extremist discourse: A mixed methods approach for big data analytics» (Зорлық-зомбылық экстремистік дискурста мәтіндік және имидждік қатынастарды түсіндіру: үлкен деректерді талдауға арналған аралас әдістер) атты мақаласында зорлық-зомбылықтық экстремистік дискурста мәтіндік және имидждік қатынастарды талдаудың аралас әдістері ұсынылған [2, 454 б.]. Кей Л. О’Халлоран мен әріптестерің айтуынша «бұл тәсіл мультимодальды дискурсты талдауды деректерді жинау және ақпаратты визуализациялаумен біріктіруден тұрады, нәтижесінде үлкен деректер жиынтығында мәтіндік және кескіндік қатынастарды автоматтандырылған талдаудың теориялық негізделген эмпирикалық әдістері жасалады. Бұл тәсіл зорлық-зомбылық экстремистік топтардың өз көзқарастарын заңдастыру, зорлық-зомбылықты қозғау және интернеттегі үгіт материалдарындағы әскер қатарына қосылушыларға ықпал ету үшін тіл мен бейнелерді қалай қолданатынын және осы материалдардағы суреттердің әртүрлі медиа-платформаларда қалай қайта қолданылуын талдауға бағытталған зерттеу» [2, 454 б.]. Сот сараптамасы өндірісімен тікелей қатысты зерттеулерге Е.И. Галяшинаның «Экспертиза экстремистских материалов: проблемы методического и информационного обеспечения» атты мақаласында «Сөздік экстремизмнің диагностикалық маңызды лингвистикалық белгілерін анықтау әдістері талданады. Сот-лингвистикалық сараптама шеңберінде экстремистік мәтіндерді семантикалық зерттеудің бірыңғай критерийін қолдану қажеттілігі дәлелденді. Жүргізілген талдау негізінде автор экстремизмге қатысты істер бойынша жан-жақты психологиялық және лингвистикалық сараптама тағайындау мен жүргізудің сөзсіз қажеттілігінің жоқтығын негіздейді»[3]. Келесі автор К.И. Бриневтің «Судебная лингвистическая экспертиза по делам о религиозном экстремизме» еңбегі «Мақала діни мәтіндердің экстремизм белгілерін анықтау тұрғысынан сот-лингвистикалық сараптама жүргізу жағдайын сипаттауға арналған. Діни мәтіндерді талдауға негізделген тиімсіз теориялық болжамдар қамтылған» [4, 7 б.]. Отандық авторлардың қатарында экстремистік және террористік материалдарға сот-сараптамалық дінтанушылық және психологиялық-филологиялық зерттеуге арнайы тоқталғандары жоқтың қасы. Бұл бағыттағы зерттеулер көбісі әдімтемелік құрал ретінде жарық көрді. Атап айтқанда 2008 жылы шыққан Қ. Аманкулов пен Р. Акбарова және әріптестерінің «Методика по производству психолого-филологической экспертизы (на предмет провоцирования этнической, расовой, религиозной и иной неприязни, позволяющей давать правовую оценку публичным высказываниям и материалам средств массовой информации)» атты әдістемелік құралында «Дінтанудың базалық ережелері» және «Мәтінді зерттеудің филологиялық базалық ережесі» атты бөлімдер қамтылды [5, 43-77 бб.]. Құралда сонымен бірге «Эксртремизм түсінігі мен түрлері» атты бөлім жазылып, зерттеу нысаны ретінде көрсетілді [5, 98 б.]. Тағы бір «Краткий справочник по судебной филологической экспертизе по деламовозбуждениисоциальной, национальной, родовой, расовой, сословной или религиозной розни» атты анықтамалық құралда «Сот-филологиялык сараптамадағы өзектi мәселелердiң бiрi экстремистік бағыттағы ақпарттық материалдарды зерттеу, оның iшiнде, әлеуметтік, ұлттық, рулық, нәсілдік, таптық немесе дiни араздықты қоздыру істері бойынша мәтіндерді зерттеу тұрғысынан қысқаша мәліметтер келтіріледі» [6, 2 б.].
Жалпы, жоғарыда келтірілген еңбектердің көбісі тақырыпты толық қамтымайтыны анық байқалады. Осыған орай экстремистік және террористік бағыттағы материалдарға дінтанулық және психологиялық-филологиялық зерттеулерге қатысты тереңірек зерделеудің маңызы айқындалды. Негізгі бөлім Экстремизм және терроризм сөзі көбіне бірге қолданылатын ұғымдар болғанымен олардың жеке жеке анықтамасы бар. «Экстремизмге қарсы іс-қимыл туралы» 2005 жылғы 18 ақпандағы ҚР Заңының 1-бабының 1-тармағында «Экстремизм – жеке және заңды тұлғаның, белгiленген тәртiппен экстремистiк деп танылған ұйымдар атынан жеке және заңды тұлғалар бiрлестiгiнiң әрекеттер ұйымдастыруы және жасауы» деп берліген [7]. Ал, экстремистік ұйымдардың мақсаттарын «Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысын күшпен өзгертудi… нәсілдiк, ұлттық және рулық, діни алауыздықты, оның iшiнде зорлық-зомбылықпен немесе зорлық-зомбылыққа шақырумен байланысты алауыздықты қоздыруды» ұйымдастыру деп көрсетеді. Аталмыш баптың 7-тармағына сәйкес «экстремистiк материалдар – экстремистік әрекеттердiң белгілерін және (немесе) оны жүзеге асыруға шақыруды қамтитын не оларды жасау қажеттігін негiздейтiн немесе ақтайтын кез келген ақпараттық материалдар» [7]. 1999 жылғы 13 шілдедегі «Терроризмге қарсы іс-қимыл туралы» ҚР Заңының 1-бабының 5-бабына сәйкес «Терроризм – күш қолдану идеологиясы және халықты үрейлендіруге байланысты және жеке адамға, қоғам мен мемлекетке залал келтіруге бағытталған күш қолдану және (немесе) өзге де қылмыстық әрекеттерді жасау не жасаймын деп қорқыту жолымен мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының немесе халықаралық ұйымдардың шешім қабылдауына әсер ету практикасы» [8]. Аталмыш баптың 14-тармағы 1-тармақшасына сәйкес «террористік материалдар – терроризм актісін жасау тәсілдері мен құралдары туралы ақпаратты, сондай-ақ террористiк iс-әрекет белгілерін және (немесе) оны жүзеге асыруға шақыруды қамтитын не осындай iс-әрекеттi жүзеге асыру қажеттiлігiн негiздейтiн немесе ақтайтын кез келген ақпараттық материалдар» [8]. Жоғарыда келтірілген екі заңда қамтылған белгілерді және өзге де методикалық нәзік мәселерді ескере отырып мәтіндерге зерттеу жүргізу сот дінтанушылық және психологиялық-филологиялық зерттеудедің құзіретіне кіреді. Осы орайда екі зерттеу бағытының ерекшеліктері мен қарастыратын сұрақтарына тоқтала кеткен жөн. Дінтанушылық сараптама бойыншы «Сот-сараптамалық дінтанушылық зерттеу 21.1» және «Діни сипаттағы объектілерді сот-сараптамалық дінтанушылық саясаттанушылық зерттеу 21.2» бағыттарында зерттеу жүргізіледі. Дінтанушылық зерттеу мәтіннен келесі белгілерді анықтайды: – діни алауыздықты қоздыру; – діни негізде зорлық-зомбылық пен өзін-өзі құрбан ету; – діни терминдерді қолдану ерекшеліткерін анықтау; – діни бағытын анықтау. Осы сұрақтарға жауап беру арқылы діни экстремистік және террористік ұйымға қатыстылығын анықтауға мүмкіндік туындайды. Сәйкесінше ҚР Қылмыстық кодексінің баптарымен іс ары қарай жалғасын табады. Өз кезегінде бұл экстремистік және террористік актілердің алдын алуға жол ашады [9]. Сот психологиялық-филологиялық бағыт бойынша келесі сұрақтарға жауап табу үшін зерттеу жүргізіледі: – ұсынылған материалдағы жасырын және жанама мағынаны анықтау; – діни, ұлттық, нәсілдік, тектік, рулық алауыздықты қоздырушы және діни сезімін қорлауға бағытталған белгілерді анықтау; – материал мазмұнындағы діни белгілері бойынша артықтығы және кемдігі жайлы айтылымдарды анықтау. Сот психологиялық-филологиялық зерттеу осы сұрақтарға жауап беру арқылы материалдағы террористік және экстремистік идеяларды анықтауда дінтанушылық зерттеуді толықтыра түседі. Сот психологиялық-филологиялық және сот-сараптамалық дінтанушылық зерттеулер әдетте кешенді өндіріс жұмысын жүргізеді. Екі зерттеу бағытының кешенді жұмысы өндірістің тиімділігін арттырады. Алайды, экстремистік және террористік бағыттағы материалдарды зерттеуде қиыншылықтар да жоқ емес. Қазіргі кезде діни ұйымдардың медиациялық бейімделуі жоғары деңгейде өтіп жатыр. ДАИШ ұйымының лексемасын зерттеген Зия Рехман «Екіншіден, экстремистік баяндаудың өзгеруі байқалды, бұл жаңа деректер жиынтығын қолдану классификатордың жұмысына айтарлықтай әсер етуі мүмкін» [10, 1075 б.]. Яғни, діни топтардың тілдік ерекшеліктері тез өзгеріп отырады. Дәл сол сияқты әр діни топтың негізгі діни көшбасшысының немесе діни идеологтардың көзқарасына орай діни терминдердің де мазмұны өзгеруі мүмкін. Мысалы, «жаһилия» термині исламның көптеген мектептерінде «надандық» деп түсіндіріледі. Ал, «жаһилия» кезеңі деп ислам дінін таралғанға дейінгі уақытты айтады [11]. Бірақ әр діни топ «жаһилия» деп әр түрлі қоғамды немесе мемлекетті атауы мүмкін. Мысалы, «Ихуан әл-Муслимин» ұйымының идеологы Саид Кутб «Ма‘алим фит-тарик» «Өздерін мұсылманмын деп санайтын қоғамдар надандықтың қараңғылығына батқан кәпірлік қоғамдарының арасында (жаһилия). Мұның себебі – олар Алладан басқа адамдарды құдай деп таныды» деп, «жаһилия» терминін қазіргі замандағы қоғамды сипаттау үшін қолданады [12, 191 б.]. Өз кезегінде бұл осы теорияны қолдайтын адамдардың радикалдануына жол ашады. Ал, дінтанушылық зерттеу барысында бұл ерекшелікті анықтау өте маңызды. Сол себепті, қазіргі дінтанушылық және психологиялық-филологиялық зерттеудің тиімділігін артытыру үшін діни ағымдардың лексеммалары мен діни концепцияларына қатысты жаңа әдістемелік құралдармен танысу және жан-жақты ақпараттану қажеттілігі туындайды. Экстремистік және террористік материалдарға зерттеу жүргізу тек қазақ орыс тілінде орындалғандықтан шет тілдердегі материалдар осы екі тілге аударылып ұсынылады. Алайда, аударманың мазмұны діни терминдер мен тілдік ерекшеліктерді толық қамти алмайтындығы белгілі. Өкінішке орай сарапшының аталмыш екі тілден өзге тілде сараптама жүргізуге мүмкіндігі болмауы аудармадағы мәтінмен ғана шектеліп, түпнұсқадағы мазмұнды толық түсінуіне кедергі болады. Әсіресе діни мәтіндерде көбіне термин сөздер қолданылады. Ал, аудармашы термин сөздерді де тікелей аударып, негізгі қолданысынан басқа мағынаға енуіне мүмкіндік береді. Мысалы, «шаһада» термині тікелей мағынасы куәлік ету дегенді білдірсе, діни термин ретінде «ислам дінін қабылдауын растау», «ислам канондарына сену» деген мағынада қолданылады. Мысалды түсініктірек ету үшін «Ол шаһада айтты» деген контекстегі көрінісін талдап көрелік. Мұнда аудармашы «Ол куәлік айтты» деп қана аударса түсінксіз болып қалады. Ал, «Ол шаһада айтты десе» мүнда әлдекім өзінің мұсылман екенін білдірдгені түсінеміз. Шаһада сөзі бірден мәтінге діни мазмұн береді. Қорытынды Жоғарыдағы талдау барысында дінтанулық және филологиялық зерттеудің экстремистік және террористік әдебиеттерді зерттеуде кешенді жұмысының тиімділігін көрсетті. Дегенмен, қазақстандағы бұл бағыттағы зерттеулерді аздығы және бірқатар мәселелердің бар екенін көрсетуде. Бірнішіден, діни ұйымдардың лекцемалары мен діни терминдерді қолдану аясы және бағыты өзгеріп отыратын анық болды. Екіншіден сараптама өндірісіндегі тек екі тілді қолдану және аударма барысында терминдердің орынды аударылмауы сарапшылардың түпнұсқа мәтінді түсінуіне және мәтінге зерттеу жүргізуідің нәтижелілігі үшін аса оңтайлы емес болып тұр. Осыған орай сот-дінтауншылық және психологиялық-филологиялық зерттеудің сапасын артыру үшін: әлемдегі танымал зерттеу орындарының діни ұйымдардың лексеммалары мен терминдерді қолдануына және діни доктриналық өзгерістеріне қатысты зерттеулерімен танысуға мүмкіндік туындату, дін саласындағы материалдарға аударма жасаудың сапасына жақсарту жұмыстарының ұсынылады. Сонымен қатар тақырып аясында кешенді әрі терең зерттеу жұмыстарын жүргізуде қажет етіледі. Рашимбетов Рахымжан Темирханович, Дінтау магистрі, аға сарапшы, Астана қаласы бойынша ССИ. E-mail: rashimbetov.r@gmail.com Әдебиеттер тізімі Prentice S. et al. Analyzing the semantic content and persuasive composition of extremist media: A case study of texts produced during the Gaza conflict // Inf. Syst. Front. 2011. Vol. 13, № 1. P. 61–73. O’Halloran K.L. et al. Interpreting Text and Image Relations in Violent Extremist Discourse: A Mixed Methods Approach for Big Data Analytics // Terror. Polit. Violence. Routledge, 2019. Vol. 31, № 3. P. 454–474. Галяшина Е.И. Экспертиза экстремистских материалов: проблемы методического и информационного обеспечения // Вестник Университета Имени ОЕ Кутафина. Федеральное государственное бюджетное образовательное учреждение высшего …, 2018. № 7 (47). Иванович Б.К. Судебная лингвистическая экспертиза по делам о религиозном экстремизме: 376 // Вестник Томского Государственного Университета. Россия, Томск: Федеральное государственное бюджетное образовательное учреждение высшего профессионального образования «Национальный исследовательский Томский государственный университет», 2013. № 376. P. 7–13. Аманкулов К., Акбарова Р. Методика по производству психолого-филологической экспертизы (на предмет провоцирования этнической, расовой, религиозной и иной неприязни, позволяющей давать правовую оценку публичным высказываниям и материалам средств массовой информации. Астана: МИНИСТЕРСТВО ЮСТИции РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН ГУ “ЦЕНТР СУДЕБНОЙ ЭКСПЕРТИЗЫ,” 2008. 336 p. Карымсакова Р. Краткий справочник по судебной филологической экспертизе по деламовозбуждениисоциальной, национальной, родовой, расовой, сословной или религиозной розни. Алматы: Международный фонд защиты свободы слова «Əділ сөз», 2019. 96 p. Экстремизмге қарсы іс-қимыл туралы – “Әділет” АҚЖ [Electronic resource]. URL: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z050000031_ (accessed: 20.05.2021). Терроризмге қарсы іс-қимыл туралы – “Әділет” АҚЖ [Electronic resource]. URL: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z990000416_#z2 (accessed: 20.05.2021). Сот сараптамасы органдарында сот сараптамалары мен зерттеулерді ұйымдастыру және жүргізу қағидаларын бекіту туралы – “Әділет” АҚЖ [Electronic resource]. URL: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1700015180 (accessed: 20.05.2021). Rehman Z. et al. Understanding the Language of ISIS: An Empirical Approach to Detect Radical Content on Twitter Using Machine Learning // Cmc -Tech Sci. Press. 2020. Vol. 66. P. 1075–1090. CÂHİLİYE – TDV İslâm Ansiklopedisi [Electronic resource] // TDV İslam Ansiklopedisi. URL: /cahiliye (accessed: 20.05.2021). Шагавиев Д.А. Исламские течения и группы. Казань, 2015. 336 p. Тегтер: сараптаматерроризмэкстремизм
Барлық құқықтар қорғалған. Kazislam.kz порталына сілтеме беру міндетті: Экстремистік және террористік бағыттағы мәтіндерге сот тарапынан дінтанулық және психологиялық-филологиялық кешенді зерттеу жүргізудің өзектілігі | Қазақстандағы Ислам
Автор публикации
