ДЕСТРУКТИВТІ ДІНИ АҒЫМДАРДЫ ҰСТАНУШЫЛАРДЫҢ ИНТЕРНЕТ ЖЕЛІСІНДЕ АДАМ ПСИХОЛОГИЯСЫНА ӘСЕРІ
Деструктивті ағым – жалған жолмен адамдарды көндіріп, өз ізбасарларын лидерлерге тәуелді және мойынсұнғыш етіп ұстау үшін ақыл-ойды бақылауда қолданатын кез келген авторитарлық иерархиялық ұйым (діни, саяси, психотерапевтік немесе коммерциялық және т.б.). Лидерлер өз кезегінде адамдардың қандай да бір білімсіздігі мен тәжірибесіздігін пайдаланып (мысалы, ақыл-ой, рухани, медициналық, коммерциялық, саяси және т.б.), әдейі (заңсыз баю мен билікке ұмтылу) оларды алдап, байлап қояды.
Қазақстандықтарды әлеуметтік желілер арқылы террористік ұйымдар қатарына тарту – бұл виртуалды қауіп емес, қатыгез шындық. Күн сайын жүздеген жастар экстремистер ұйымдастырған идеологиялық торға түседі, тек компьютерді қосса болғаны. Содан кейін олардың бір бөлігі белгілі діни қауымдастықтармен шектеседі және тіпті басқа адамдардың соғыстарына қатысу үшін елден кетеді.
Интернет террористік топтарды қол жетімділіктің жеңілдігі сияқты ерекшеліктерімен тартады; цензураның әлсіздігі немесе тіпті үкіметтің бақылауының толық болмауы; пайдаланушылардың, ең алдымен жастардың үлкен аудиториясының болуы; байланыстың анонимділігі, сондай-ақ ақпаратты таратудың тез және салыстырмалы түрде арзан әдісі. Әсіресе, мамандар Facebook, Twitter, ВКонтакте және Одноклассники сайттарындағы белсенділіктеріне алаңдайды. Олар осы әлеуметтік желілерде экстремистік және террористік ұйымдардың белсенді аккаунттары мен қауымдастықтарының қарқынды өсуін атап өтті.
Деструктивті діни ағым белсенділері ақыл-ойды басқару әдістерін пайдаланады. Адамдар әдеттегіден басқаша ойлауға және сезінуге мәжбүр болған кезде немесе бір нәрсе олардың эмоционалдық тұрақтылығын бұзған кезде әсер етуге әсіресе осал. Санадағы мұндай өзгерістер субъективті идеялар бекітілген психологиялық матрицаны бұзады (әдеттегі ішкі тірек нүктелері болмаса, шындықтың кез келген түсінігі жоғалады). Өзгертілген сана жақсы бейімделген адамдарда да, психикалық ауытқулары бар адамдарда да негізгі қозғаушы күш болуы мүмкін. Ол тұлғаны өзгерту және адамдарды деструктивті культтерге қосу құралы рөлін атқарады. Өзгертілген сана кез келген наным-сенімдерді қалыптастыруға, кез келген идеяны жақтаушылардың басына салуға мүмкіндік береді, тіпті жетекшілерге пайдалы ең ақылсыз идеяларды да, оларға өз ізбасарларын бағындыруға және басқаруға мүмкіндік береді.
Сананы бақылау және өзгерту мәселесімен көптеген ғалымдар айналысты. Ең танымал зерттеулердің бірі — американдық психолог, деструктивті және тоталитарлық секталардан шығу бойынша кеңесші, культтерді сынаушы Стивен Хассен. Бақылаудың үш компонентін: мінез-құлық, ойлар және эмоцияларды негізге ала отырып, Хассен оларға тағы бір маңыздысын қосты — ақпаратты бақылау. Барлық төрт элементті манипуляциялау арқылы адамның жеке басын басқару оңайға соғады.
Мінез-құлықты бақылау жеке тұлғаның физикалық шындығын (ол қайда тұрады, кіммен сөйлеседі, қандай киім киеді, қанша ұйықтайды, қалай көңіл көтереді және оған қанша уақыт жұмсайды т.б.) реттеуді қамтиды.
Ақпараттық бақылау алдауды (ақпаратты жасыру, оны бұрмалау, сонымен қатар таза өтірік) қолдануды қамтиды.
Ойды басқару жалғыз Ақиқатты сіңіруге мәжбүр етеді (ойлау ақ пен қараға айналады, Жақсылық (ақиқат) Зұлымдыққа (культтен тыс әлем) қарсы тұрады); гипноздық әдістерді қолдану; есте сақтауды манипуляциялау және жалған естеліктер; «ойлауды тежейтін» әдістерді қолдану (медитация, монотонды сөйлеу, ән айту).
Эмоционалды бақылау жеке адамның эмоционалдық спектрін манипуляциялауды қамтиды; теріс ағым жетекшілері адамға проблемалар бар сияқты сезінулеріне әрекет етеді. (Сіз өзіңіздің әлеуетіңізге сай өмір сүрмейсіз, сіздің өткеніңіз күнәсіз емес, сіздің ойыңыз бен сезіміңіз, сіздің отбасыңыз мінсіз емес; өз бетінше ойлаудан қорқу, жаулар, сыртқы әлем, мақұлдамау, т.б.).
Егер барлық төрт құрамдас бөліктің біріккен әсері деструктивтік ағым лидеріне тәуелділік тудырса, оларға мойынсұнуға бейім болса, деструктивті ақыл-ойды басқару орын алады. Санасын басқа біреу басқаратын топ мүшелері өз пәтерлерінде өмір сүре алады, тұрақты жұмыс істей алады, тіпті некеде бола алады. Алайда өз бетінше ойлана және әрекет ете алмайды.
Деструктивті ағымға енуге бейімділікке әсер ететін факторларды талдай отырып, бейімділікті тудыратын бірде-бір фактор жоқ және кез келген психологиялық қасиеттері бар кез келген адам белгілі бір жағдайларда тоталитарлық секталарға түсуі мүмкін деген қорытындыға келуге болады. Дегенмен, адамды деструктивті ағымға осал ететін факторлар бар:
өмір мәнін іздеушінің көңілі қалуы, өзі үшін маңызды нәрсеге қатты азаптану, діни наным мен құндылықтардың жүйесіздігі, жеке тұлғаның тәуелділікке бейімділігі, өзін өзі іштей басқара алмау, өзін-өзі бақылаудың болмауы (мысалы, ұялшақтық сияқты тұлғалық қасиет), медитацияға мен трансқа түсуге бейімділік, екіжақтылық пен белгісіздікке төзімділігі төмен тұлғалар.
Деструктивті ағымға түсуге бейімдейтін негізгі фактор – ата-ана мен бала арасындағы байланыстың болмауы және жастардың рухани шындыққа деген қатты қажеттілігі. Бұл «шындықты» тоталитарлық секталар оларға барлық сұрақтарға нақты, нақты жауаптарымен белсенді түрде ұсынады (Enroth, 1977). Тағы бір фактор — бұл жастардағы эмоцияның тапшылығы және сүйіспеншілікке деген ұмтылыс, бұл да отбасылық қарым-қатынастың бұзылуының салдары болуы мүмкін.
С.Хассеннің пікірінше, адамдардың діни секталарға түсуінің себептері психоэмоционалдық күйзеліс жағдайында, терең түңілу, жалғыздық сезімі, рухани қажеттіліктерге қанағаттанбау болып табылады. Тағы бір себеп — шизотимиялық, шизоидтық, параноидтық типтегі, рухани өмірге, мистицизмге және оккультизмге қызығушылықпен ерекшеленетін тұлғалар. Діни ағымдағы бұл адамдар өздеріне әлеуметтік-психологиялық мән табады, осылайша өмірге бейімделеді. Бастапқы кезеңде немесе ремиссия кезеңінде психикалық ауруы бар адамдар деструктивті культтің құрбаны болуы мүмкін. Секта іс-әрекетіне белсене қатысу нәтижесінде оларда психикалық аурудың, невроздың көрінісі, өршуі немесе қайталануы мүмкін.
Қазіргі заманымызда адамдар саяси, әлеуметтік және діни институттардан қатты көңілдері қалған. Оларға үміт, болашаққа деген сенімділік пен тұрақтылық жетіспейді. Харизматикалық жетекшілер адамдарды арбап, оларды психикалық құлдықтың қандай да бір түрімен таныстыру арқылы бұл жағдайды пайдалануда. Бүгінде көптеген адамдар біздің қоғамдағы бейберекеттік пен дұшпандыққа ренжіді. Мағынасыз зорлық-зомбылық өркендеп, адамдарды баспанасыз қалдыру қаупі бар, барлық жерде билікке деген құрмет жоғалған, еңбек нарығы сенімсіз және тұрақсыз, отбасылық қарым-қатынас жоғалып барады, қауымдастық сезімі, тату көршілік қатынастары әлсіреген.Сондай-ақ, адамды осал ететін екі жағдай бар: күйзелістер және маңызсыз байланыстар.
Жалпы адам баласы үшін топтарға бірігу инстинктивтік қажеттілік болып саналады. Адамға тұрақты түрде позитивті қарым-қатынас қажет. Өйткені эмоциялық қолдауға, мақұлдауға және қабылдауға мүмкіндік беретін жақын қарым-қатынастар бақыт пен денсаулық сезімін тудырады (Лири және Стюарт, 2002).
Сондықтан, діни ағымдарға тартылу қаупінің алдын алу үшін, халықты ағарту, ақпарат тарату, қауіпсіздік органдары, діни ұйымдар мен психология және психиатрия саласындағы қызметкерлер арасында өзара іс-қимылды жолға қою шараларын жүргізу өте қажет екенін атап өткен жөн. Белсенді психологиялық көмек тек ұстанатындардың өздеріне ғана емес, сонымен қатар олардың туыстары мен достарына да қажет.
Радикалды интернет-насихат пен азғырулар күшейе түседі және бұл мемлекеттік органдардың осы бағыттағы жұмысын күшейту қажеттігін талап етеді. Бұдан басқа, интернет-кеңістікте терроризм мен экстремизмді насихаттауға қарсы тұрудың тиімді тәсілдерінің бірі рухани-ағартушылық сайттар көмегімен насихаттау арқылы қазіргі жастардың діни сауаттылығын арттыру болып табылады. Сонымен қатар, ата-ана бақылауының маңыздылығын елеусіз қалдыруға болмайды.
Деструктивті діни ағымдарға тартылудың адам психикасына әсер ету механизмдерін тереңірек зерттеу еліміздің ерекшеліктерін ескере отырып, сектадан шығу жолдарының алгоритмін құру, оңалту шараларын әзірлеу, оның ішінде психологиялық кеңес беру, жеке терапия, топтық тренингтер өткізу үшін өте маңызды. Бұл алгоритмге елдің қауіпсіздігіне жауапты мемлекеттік органдар ғана емес, сонымен зардап шеккендердің туыстары мен жақындары, психологтар, психиатрлар мен әлеуметтік қызметкерлер, мектептер мен жоғары оқу орындарының қызметкерлері, діни ұйымдардың өкілдері кіруі керек.
Қолданылған әдебиеттер
- Кантеров И.Я. Деструктивные, тоталитарные… и далее везде (возникновение новых религиозных организаций) // Религия и право: информационно-аналитический журнал. 2002. №1.
- Лири Т., Стюарт М. Технологии изменения сознания в деструктивных культах. СПб: Экслибрис, 2002.
- Сингер М., Лалич Дж. Культы среди нас // Журнал практического психолога. 2004. №6.
«Шапағат» ҚҚ-ның психолог маманы
Г.Г.Кубышева
Автор публикации
